Regionalizacja Karpat Ukraińskich

Góry

28 lutego 2016
Adam Rugała

Najtrudniejszą rzeczą przy tworzeniu turystyczno-poglądowej mapy Karpat Ukraińskich oraz Korony Karpat Ukraińskich było opracowanie listy wszystkich pasm górskich a także wyznaczenie granic tych pasm. Wydawać by się mogło, że taka standaryzacja to dość prozaiczna sprawa. Nic bardziej mylnego!

Spójrzmy jak precyzyjny i dobrze utarty w naszej świadomości podział funkcjonuje w Polsce, tj. w polskich górach. A ukraińska część Karpat? Często mam wrażenie, że pod tym względem to jeszcze taka carta blanca. Sam dowiedziałem się o istnieniu pasm górskich i ciekawych miejsc, o których wcześniej nie miałem bladego pojęcia. Wyrazy uznania należą się temu, kto byłby w stanie teraz powiedzieć, gdzie znajdują się chociażby Tupy, Góry Jałowiczorskie czy Góry Wyżnicko-Strażowskie...

Wiele godzin spędzonych nad różnymi materiałami zaowocowało jednak ostatecznie opracowaniem poniższej listy 23 pasm. Jest to wykaz, którego będę się od teraz trzymał zamieszczając materiały związane z Karpatami Ukraińskimi. Polecam otworzyć sobie mapę i zwiększyć swoją geograficzną świadomość, studiując poniższą listę. Zapraszam!

Pasma

Od północnego zachodu na południowy wschód:

Góry Sanocko-Turczańskie — ukr. Верхньодністровські Бескиди, Werchniodnistrowski Beskidy
Bieszczady Zachodnie — ukr. Західні Бещади, Zachidni Beszczady
Wyhorlat — ukr. Вигорлат, Wyhorłat
Beskidy Brzeżne
Beskidy Skolskie — ukr. Сколівські Бескиди, Skoliwśki Beskydy
Grzbiet Wododziałowy — ukr. Верховинський Вододільний хребет, Werchowynśkyj Wododilnyj Hrebet
Połonina Równa — ukr. Полонина Рівна, Połonyna Riwna; Полонина Руна, Połonyna Runa
Makowica — ukr. Маковиця, Makowycja
Siniak — ukr. Синяк, Syniak
Gorgany — ukr. Ґорґани, Gorgany
Połonina Borżawa — ukr. Полонина Боржава, Połonyna Borżawa
Wielki Dział, Bużora — ukr. Великий Діл, Wełykyj Dił
Tupy — ukr. Тупий, Tupyj
Połonina Krasna — ukr. Полонина Красна, Połonyna Krasna
Gutiński Masyw, Góry Oasz — ukr. Гутинський масив, Hutynśkyj Masyw; rum. Munții Oaș
Świdowiec — ukr. Свидівець, Swidiweć; ukr. Свидовець, Swydoweć
Góry Pokuckie, Beskidy Huculskie
Czarnohora — ukr. Чорногора, Czornohora
Góry Rachowskie — ukr. Рахівські гори, Rachiwśki Hory; Гуцульські Альпи, Huculśki Alpy
Hryniawy, Połoniny Hryniawskie — ukr. Гриняви, Hryniawy; Гринявські гори, Hryniawśki Hory
Czywczyny, Góry Czywczyńskie — ukr. Чивчини, Czywczyny; Чивчинські гори, Czywczynśki Hory
Góry Wyżnicko-Strażowskie
Jałowiczory, Góry Jałowiczorskie, Góry Putyłskie — ukr. Яловичори, Jałowyczory; Яловичорські гори, Jałowyczorśki Hory

Problemy i nieścisłości

Stworzenie powyższej listy pasm nie odbyło się jednak bez walki. Walki z wieloma niejednoznacznościami, nieścisłościami i generalnie problemami związanymi z brakiem źródeł i sensownych informacji (lub moją niewiedzą jak do nich dotrzeć). Poniżej zamieszczam ważniejsze kwestie, z jakimi musiałem się uporać.

Ostrzegam jednak, że są to już informacje dla prawdziwych fanów (może właściwsze byłoby nawet: fanatyków) Karpat Ukraińskich. Niemniej jednak, zachęcam wszystkich do dyskusji i dorzucenia swoich trzech groszy w temacie!

Beskidy Brzeżne - istnieją czy nie?

J. Kondracki wyróżnia pasmo Beskidów Brzeżnych, choć nigdzie w ukraińskich źródłach nie spotkałem się z takim regionem. Patrząc na rzeźbę terenu, góry te wydają się swoim charakterem bardziej przypominać pogórza. Byłbym skłonny, jak Ukraińcy, ich nie wyróżniać, lecz fragment pomiędzy Starym Samborem a Schodnicą nie przystaje ani do Gór Sanocko-Turczańskich, ani do Beskidów Skolskich.

Beskidy Brzeżne ciągną się aż do Nadwórnej, systematycznie się zwężając. Niestety granica z Gorganami nie jest dla mnie do końca klarowna. Dotyczy to fragmentu od Wierchniego Synowydnego do Nadwórnej. Na mapie oddzieliłem Beskidy Brzeżne od Gorganów trochę na oko, analizując rzeźbę terenu w Google Earth.

→ czytaj więcej: Ciuchowy Dział czy Turawa?

Miszmasz z Bieszczadami Wschodnimi w tle

Spornym fragmentem są góry rozciągające się od Przełęczy Użockiej (granica z Bieszczadami Zachodnimi) do Przełęczy Toruńskiej (granica z Gorganami) oraz od Wołowca (granica z Borżawą i Poł. Równą) do Stryju (granica z Górami Sanocko-Turczańskimi i Beskidami Brzeżnymi). A więc dość spory obszar. Teraz najlepsze:

wg J. Kondrackiego cały ten obszar to Bieszczady Wschodnie. Pasmo jest zwane też przez niego zamiennie, uwaga, Beskidem Skolskim
ukraińskim odpowiednikiem Bieszczad Wschodnich jest Werchowyński Wododilny Hrebet — jak sama nazwa wskazuje, jest to tylko grzbiet wododziałowy, będący jednocześnie głównym karpackim wododziałem
jako osobne pasmo, graniczące z Grzbietem Wododziałowym od północy, funkcjonują Beskidy Skolskie

Sprzeczność.

Wniosek: Jako, że te pasma się różnią znacznie swoją charakterystyką, postanowiłem zastosować ukraiński podział: od Przełęczy Użockiej do Przełęczy Toruńskiej — Grzbiet Wododziałowy, na północny wschód od tego pasma — Beskidy Skolskie.

Wododziałowo-skolsko-gorgański tygiel

Dużym problemem przy wyznaczeniu granic pasm jest fragment, gdzie stykają się jednocześnie: Gorgany, Grzbiet Wododziałowy oraz Beskidy Skolskie, a więc:

granica między Gorganami i Grzbietem Wododziałowym na północny zachód od Riki - góra Smerek i okolice
granica między Grzbietem Wododziałowym i Beskidami Skolskimi pomiędzy Rożanką Wyżną a wsią Wyszkiw

Pewne jest to, że Grzbiet Wododziałowy dochodzi do Przełęczy Toruńskiej oraz fakt, że Czorna Ripa (1285 m) na tym grzbiecie się znajduje. Potwierdza to także J. Kondracki. Idąc dalej, Kondracki jednak sam sobie przeczy pisząc jednocześnie, że Bieszczady Wschodnie kończą się na Rice oraz, że najwyższym szczytem Bieszczadów Wschodnich jest Pikuj. Gdyby faktycznie Grzbiet Wododziałowy (a więc część Bieszczad Wschodnich) kończył się na Rice, najwyższym szczytem byłby położony na wschód od wsi Łopuszne szczyt Smerek (1421 m). Moim niefachowym okiem, rzeźba spornego terenu, pomiędzy potokami Holiatynka i Prislip, wraz ze Smerekiem, zdecydowanie bardziej przystaje do Gorganów. I w ten sposób postanowiłem nanieść granicę między tymi pasmami.

Pozostaje jeszcze przynależność wysuniętego z kilkoma górami ramienia, na północ od wsi Sojmy. Patrząc na Google Earth, grzbiet ten (leżący pomiędzy Rypenką a Holiatynką) podobnie przypomina dużo bardziej rzeźbę Gorganów, wydaje się być tylko przecięty drogą Miżhirja - Wyhoda. Ostatecznie więc postanowiłem oznaczyć granicę zaliczając ten sporny fragment do Gorganów.

Ostatnim problemem jest przebieg granicy między Grzbietem Wododziałowym i Beskidami Skolskimi na północny wschód od Czornej Ripy. Jako, że nigdzie nie mogłem odnaleźć jak ta linia podziału ma dokładnie przebiegać, wyznaczyłem ją trochę na oko, kierując się wizualizacją rzeźby terenu w Google Earth.

Makowica i Siniak

J. Kondracki jako pasmo Makowicy traktuje grzbiet od Użu do Latoricy. Ukraińcy rozdzielają jednak Makowicę na... Makowicę i Siniak. Granica między nimi przebiega na rzece Wyznicja. Aby niczego nie pominąć, postanowiłem osobno ująć w spisie oba grzbiety.

Wniosek: Makowica - od Użu do Wyznicy, Siniak - od Wyznicy do Latoricy.

Przełęcz Wyszkowska to nie Toruńska

Do określania granic między pasmami, w wielu miejscach używa się zamiennie tych nazw. Chociażby na polskiej wikipedii. To błąd - Przełęcz Toruńska i Przełęcz Wyszkowska to 2 różne przełęcze. Nie pomaga fakt, że obie mają zbliżoną (lub wg niektórych źródeł - taką samą) wysokość.

Przełęcz Toruńska stanowi granicę Gorganów. Leży pomiędzy wsiami Toruń i Wyszkiw. Natomiast Przełęcz Wyszkowska leży na północny wschód od wsi Wyszkiw i położona jest w całości w Gorganach.

Wielki Dział a Bużora

J. Kondracki w Karpatach nazywa pasmo leżące na południowy zachód od Borżawy - Bużorą. W ukraińskich źródłach występuje najczęściej nazwa Великий Діл (Wełykij Dił), czyli Wielki Dział. Z uwagi na fakt, że najwyższym szczytem tego pasma jest... Bużora, to dla precyzji postanowiłem nazywać to pasmo Wielkim Działem.

Północno wschodnia granica Borżawy

Pomiędzy Wołowcem a Miżhirją rozciąga się Wołowiecka Werchowyna. Ciężko jednak wyznaczyć dokładną granicę tej wyżyny, często do pewnej wysokości obszar jest traktowany jako wyżyna, a powyżej - góry. Północno wschodnią granicę Borżawy zaznaczałym więc do rzeki Rypenki.

Granica między Połoniną Krasną i Borżawą

Łatwo jest znaleźć informację, że Połonina Borżawa graniczy od południowego wschodu z Połoniną Krasną. Dużo trudniej jednak dowiedzieć się, jak ta granica przebiega. Spornym fragmentem jest grzbiet gór Mersza (1318 m) i Tapesz (1324 m). Grzbiet ten obejmuje cały fragment pomiędzy rzeką Rika a Tereblą. A niemały jest to obszar.

Wedle jednych źródeł Połonina Krasna od zachodu kończy się na Terebli, według innych - na dolinie Riki. Za J. Kondrackim postanowiłem przyjąć tę drugą wersję.

Wniosek: Granica Borżawy i Połoniny Krasnej przebiega na rzece Rika.

Słowo o Masywie Gutińskim

Na granicy ukraińsko-rumuńskiej mamy kolejne pasmo, zwane za ukraińskim źródłami Gutińskim Masywem (nie mylić z Górami Gutyńskimi w Rumunii). Gutiński Masyw należy do Pasma Wyhorlacko-Gutyjskiego. Graniczne góry tworzą grzbiet z największym wzniesieniem 1093 m już na terytorium Rumunii. Gutiński Masyw dużo częściej występuje pod bardziej rozpowszechnioną w Polsce i Rumunii nazwą Gór Oasz (rum. Munții Oaș).

→ czytaj więcej: Frasyn czy Kamień Wyszkowski?

Co się stało z Górami Pokucko-Bukowińskimi?

Myślę, że warto pójść za sugestią A. Wielochy z Płaju nr 23:

Fragment Karpat Bukowińskich zawarty pomiędzy Czeremoszem a Suczawą nie ma szczęścia do literatury geograficznej ani krajoznawczej i tak naprawdę to nawet nie ma własnej nazwy. Pomijany przy wszystkich opisach i systematykach Karpat Wschodnich, nie znalazł uznania nawet u prof. Kondrackiego, który włożył go do jednego, bardzo pojemnego worka nazwanego Górami Pokucko-Bukowińskimi. (...) Mimo długich poszukiwań w literaturze polskiej i ukraińskiej nie znalazłem żadnej nazwy dla tych gór. (...) Dla porządku więc postanowiłem nadać im swoją nazwę. Ponieważ rozciągają się pomiędzy ukraińską Wyżnicą, a rumuńską Strażą, nazwałem je więc Górami Wyżnicko-Strażowskimi.

Wniosek: Na północ od Czeremoszu — Góry Pokuckie (zwane także czasami Beskidami Pokuckimi lub Beskidami Huculskimi), natomiast na południe — Góry Wyżnicko-Strażowskie.

Zwróćmy jeszcze uwagę na Jałowiczory (ukr. Яловичори), które nazywane są również Górami Putyłskimi. Wraz z graniczącymi z nimi od wschodu górami Wyżnicko-Strażowskimi mogą stanowić Góry Bukowińskie. Jeśli do tego dodamy jeszcze Góry Pokuckie, wówczas dostaniemy znane Karpaty Pokucko-Bukowińskie.

Marmaroski problem

Czemu w spisie ukraińskich pasm nie ma Marmaroszy? Wszak tak przyjęło się określać pasmo gór z Popem Iwanem Marmaroskim, ciągnące się od Cisy do Stoga. Z drugiej strony, na góry od Stoga do Perkałabu funkcjonującą i powszechną w użyciu nazwą są Czywczyny. Zadałem sobie kiedyś pytanie: jak to jest możliwe, że zachodnie zbocza Stogu miałaby należeć do jednego pasma, a wschodnie do drugiego? Jak przebiega granica między Czywczynami i Marmaroszami? Jak się okazuje rozwiązanie jest bardzo proste — to wszystko jest jedno pasmo, zwane Marmaroszami. Czywczyny należą do Marmaroszy! Choć dla niektórych może to być oczywiste, dla mnie było odkryciem. Podział na Marmarosze i Czywczyny nie ma więc większego sensu, ponieważ są to różne poziomy zagnieżdżenia. To tak jakby zastanawiać się czy powiat krakowski graniczy z województwem małopolskim.

Co więcej, w ukraińskich źródłach część Marmaroszy od Cisy do Stoga przyjęło się nazywać Górami Rachowskimi (lub Alpami Huculskimi). Wobec istnienia Czywczynów ma to sens, ponieważ podział mamy wówczas na tym samym poziomie.

Wniosek: Czywczyny to ukraińska część Marmaroszy od Stoga do Perkałabu. Góry Rachowskie to ukraińska część Marmaroszy od Cisy do Stoga. Czywczyny + Góry Rachowskie = ukraińska część Marmaroszy.

Z Czarnohory w Marmarosze

Wędrując z Popa Iwana Czarnohorskiego w kierunku Stogu, przekraczamy granicę pomiędzy Czarnohorą a Marmaroszami. Jak dokładnie ta granica przebiega? Za J. Kondrackim, podział ten jest równoznaczny z geologiczną granicą między Karpatami Zewnętrznymi a Wewnętrznymi. Okazuje się, że granicą tą jest Przełęcz Szybeńska (1341 m).

Wniosek: Na południe od Przełęczy Szybeńskiej są Marmarosze, na północ — Czarnohora.

Pomiędzy Czywczynami a Hryniawami

Granica między Czywczynami a Hryniawami na długim odcinku jest oczywista - linią podziału jest Czarny Czeremosz. Schody zaczynają się w okolicy Pryłucznej, gdzie Czarny Czeremosz odbija wyraźnie na południe w kierunku szczytu Komanowa. Kluczowym pytaniem jest do jakiego pasma należy Pryłuczna (1646 m)? Okazuje się, że do Czywczynów, wszak wszystkie źródła podają, że najwyższym szczytem Hryniaw jest Pohrebina (Hala Michałowa, 1605 m). Potwierdza to Kondracki, podając, że granica Marmaroszy (a więc też i Czywczynów) nie biegnie bezpośrednio pod Komanową, lecz przekracza linię Czarnego Czeremoszu, ciągnąc przez przełęcz do Perkałabu (najpierw wzdłuż potoku Prełuki, a potem wzdłuż potoku Maskotin).

Przyznam, że byłem na Pryłucznej i trochę ta klasyfikacja wydaje się być nieintuicyjna — ten szczyt swoim charakterem bardziej mi przypominał Hryniawy niż Czywczyny. Aktualne więc jest pytanie — co to za przełęcz, która oddziela Czywczyny od Hryniaw? Jedynym źródłem z jakim się spotkałem wymieniającym nazwę tej przełęczy jest magazyn Płaj - pisze on o przełęczy Szyja. Wysokość wziąłem z danych satelitarnych Google Earth.

Wniosek: Granicą Czywczynów i Hryniaw pomiędzy Czarnym Czeremoszem a Perkałabem jest Przełęcz Szyja (1378 m).

Okolice Kryworiwni

Na wschód od Werchowiny, a na południe od Kryworiwni znajdują się niewysokie góry: Synyci (1168 m) i Lelkiw (940 m). Niestety źródła podają sprzeczne informacje — raz, że to Hryniawy, a raz — Karpaty Pokucko-Bukowińskie. Choć patrząc na rzeźbę terenu, pierwsza opcja może mieć mniej sensu, postanowiłem trzymać się historycznych granic Pokucia, a więc Gór Pokuckich, na Czeremoszu.

Wniosek: Góry na południe od Kryworiwni należą do Hryniaw.

Mały trójkącik czyli Czarny Dział

Na samym południu, pomiędzy dolinami Perkałabu i Saraty, znajduje się Czornyj Dił (1491 m). Czywczyny kończą się na Perkałabie, Jałowiczory na Saracie, Hryniawy na Białym Czeremoszu - do jakiego więc pasma należy ten niepozorny trójkąt?

Z pomocą przychodzi A. Wielocha, który w Płaju 23 pisze tak o Czarnym Dziale: poprzez Żupanię (1478 m) łączący się z masywem Kreczeli (1855 m), a więc stanowiący fragment Gór Marmaroskich.

Wniosek: Czarny Dział to Marmarosze.