O kiczerach, menczułach, magurach i innych przysłopach

28 listopada 2016
Adam Rugała

Jak nazywałby się dziś Turbacz, Tarnica, Petros, dziesiątki Kiczer, Przysłopów, Magur, Menczułów gdyby nie Wołosi? Wiesz, skąd wzięły się te wszystkie nazwy? Zapraszam na krótkie podsumowanie górskich słówek i określeń.

---

Niedawna wędrówka ścieżką Dolina Potoku Jaszcze w Gorcach, na której trasie znajdowało się kilka tablic informacyjnych poświęconych Wołochom, zainspirowała mnie, po powrocie z gór, do zapoznania się z tematem kultury wołoskiej. Byłem zaskoczony jak wiele górskiego słownictwa, ale też geograficznych nazw, tak często spotykanych dziś w Karpatach, przynieśli właśnie Wołosi!

Kim są Wołosi?

Wołosi to grupa etniczna, której podstawą egzystencji było pasterstwo w górach. Prowadzili pół-osiadły tryb życia. Ich kolebką był Półwysep Bałkański i z czasem zaczęli migrować, wiele z nich na północ. Dotarli do Karpat Południowych, następnie przez Karpaty Wschodnie i Zachodnie, ostetecznie aż do Moraw. Główna fala migracji na polskie ziemie nastąpiła w XIV w.

Wołosi wędrowali, a gdzie zamigrowali, tam się asymilowali i sprowadzali swoje zwyczaje, kulturę i język. A że był to naród o romańskim pochodzeniu, wiele przyniesionych słów ma rumuńskie korzenie.

Nazwy

Kiczera, Kiczora, Kyczera, Kiczorka...

Wszystkie kiczery wywodzą się z rumuńskiego chică (czyt. kicze), co oznacza "długie włosy", "zarost". Kiczera ma więc oznaczać "zarośniętą górę".

Munczeł, Menczuł, Minczeł, Minczoł, Munczel, Menczył, Munczełyk, Manczuł...

Z rumuńskiego muncel (czyt. munczel) oznacza... po prostu "wzgórze", "pagórek".

Klewa, Klywa, Kływa...

Jest kilka takich szczytów, zwłaszcza w Karpatach Ukraińskich. Z rumuńskiego cliva (czyt. kliwa) oznacza "dzielić", "drzazga", "rozszczepiać się". Można więc wysnuwać, że będą to szczyty rozczłonkowane, z jakąś szczeliną itp. 

Magura, Magurka, Magurki, Magórki...

Z rumuńskiego măgură (czyt. megure) to "odosobnione, obłe wzgórze". To mogło się zmiksować z prasłowiańskim maguła, mogiła.

Petros, Pietros, Pietrosul...

Sporo tych Pietrosów w Karpatach. Pietros (czyt. pietros) z rumuńskiego to "kamienisty", "skalisty". I faktycznie, wszystkie Pietrosy, które przyszły mi do głowy (czarnohorski, marmaroski, rodniański) są strome i skaliste. Warto dodać, że z greckiego πέτρα (czyt. petra) — "kamień", "głaz", "skała" — wziął się przecież przydomek Szymona apostoła, czyli św. Piotra.

Grapa, Gropa, Grofa, Gropy...

Z rumuńskiego groapă (czyt. grłape) oznacza "dół", z huculskiego — "dolinka", "kotlina", "parów". Ciekawi więc, że wiele szczytów nosi taką nazwę.

Turbacz

Nazwa najwyższego szczytu w Gorcach pochodzi prawdopodobnie z rumuńskiego turbă (czyt. turbe), co oznacza "darń", "torf".

Tarnica

Z rumuńskiego tarniţa (czyt. tarnica), czyli "przełęcz". I faktycznie, pomiędzy Tarnicą i Tarniczką (najwyższym wierzchołkiem Szerokiego Wierchu) mamy ostro wciętą Przełęcz Krygowskiego.

Wołosate, Wołosaty, Wołosianka, Wołoszyn...

Wszystko pochodzi bezpośrednio po prostu od... Wołochów.

Połonina Caryńska

Nazwa "caryńska" wywodzi się z rumuńskiego ţarina (czyt. carina), czyli "pole".

Stih, Stóg, Stoh, Stij, Stogu...

Tu akurat nazwa od Hucułów (czyli ludu z pochodzenia wołosko-rusińskiego). Stih to "góra w kształcie stogu".

Przysłop, Prislop, Pryslip, Przysłup, Prysłop, Prysłup...

Z rumuńskiego prislop — przełęcz.

Dił, Dział...

To "góra, która rozdziela", np. rozdziela dwie doliny, dwie osady, przysiółki.

Berdo

Ze wschodniosłowiańskiego bérdo — "stroma góra", "strome zbocze", "osuwisko".

Cyrchla, Cyrla, Cerchla, Carchel + Czerteż, Czertiż, Czertiżne + Palenica, Żar

Pasterze wołoscy, aby znaleźć dogodne warunki do gospodarowania, wydzierali lasom tereny pod polany. Najczęściej stosowali metodę gospodarki żarowej zwanej cerlowaniem (cyrhleniem). Najpierw okorowywało się drzewo u nasady pnia, które to drzewo szybko usychało. Potem je ścinano i podpalano. Powstały popiół użyźniał glebę. Powierzchnię stworzoną w ten sposób nazywano właśnie cerchlą, palenicą lub żarem.

W Karpatach Wschodnich cyrhlenie nazywano czerteżeniem.

Jaworzyna, Jaworzynka, Jaworz, Javorina...

W zestawieniu nie może też zabraknąć bardzo popularnej Jaworzyny. Nazwa pochodzi od drzewa — jaworu, co mogło wskazywać na pierwotny skład gatunkowy lasu występującego na tych wierzchołkach.

Słowa, słówka

Koleba, koliba

Czyli chata, schronienie. Z rumuńskiego colibă (czyt. kolibe) to najzwyczajniej "chata".

Bryndza

Czyli ser z owczego mleka — po rumuńsku brânză (czyt. brynze) to po prostu "ser".

Młaka

Dla przypomnienia — jest to powierzchniowy wypływ wód podziemnych, czemu często towarzyszy lekkie grzęzawisko, podmokła łąka.

Nazwa pochodzi z rumuńskiego mlacă, mlaştină (czyt. mlake, mlasztine) — co znaczy "bagno".

Szałas

Czyli tymczasowe schronienie. Pochodzi z rumuńskiego sălaş (czyt. selasz), co oznacza... "schronienie".

Limba

Ciekawą etymologię ma tatrzańska limba. Pasterzom przypominała ona samotny język sterczący wśród skał. A język po rumuńsku to właśnie limbă.

Baca i juhas

Baca — choć po węgiersku baca to pásztor, to wielu pasterzy na węgierskojęzycznych terenach nazywało się Bács lub Bacsó (czyt. bacz, baczo). Stąd nasz baca.

Juhas — pomocnik bacy — z węgierskiego juhász (czyt. juhas) to owczarz.

Inne wołoskie nazwy

Matragona - szczyt w Bieszczadach nieopodal Balnicy. Nazwa z rumuńskiego mătrăgună (czyt. metregune), czyli "wilcza jagoda". Motrogon - to też wierzchołek w słowackim Wyhorlacie.

 

Zainteresował Cię ten wpis? Może warto podzielić się nim z innymi?

Adam Rugała
(Ostatnia edycja: 12 listopada 2017)

Tagi: góry, Karpaty, Wołosi